الف) احراز صلاحیت و شایستگی در امر تعلیم
کسی که می خواهد عهده دار منصب تعلیم گردد باید قبلاً مراتب صلاحیت و شایستگی خویش را برای تصدی چنین مقامی در خود فراهم آورد. و باید این شایستگی، در تمام مظاهر وجود او پدیدار باشد، یعنی سیما و چهره و طرز سخن گفتن و گفتارش، نمایانگر اهلیت و شایستگی او برای احراز مقام تعلیم بوده، و اساتیدِ صالحِ وی نیز صلاحیت او را تایید و گواهی کنند.
در حدیثی مشهور ، چنین آمده است: که رسول اکرم (ص) فرمود: «اگر کسی با تکلف ، نسبت به چیزی اظهار بی نیازی کند که به او داده نشده است و به دارایی تظاهر نماید، و خویشتن را بیش از اندازه بیاراید و بالیدن آغاز کند، بمانند کسی است که دو جامه ی دروغین و فریبا را در بر می نماید، جامه ای که لازم نبوده و متناسب با او نمی باشد.
ب) حفظ حیثیات و شئون علم و دین
معلم باید مقام و حیثیت علم را ارج نهاده و آنرا به خواری و ابتذال و فرومایگی نکشاند، به این معنا که علم را در اختیار افراد نالایق و نا اهل قرار ندهد.
ج)
به کار گرفتن علممعلم باید بر طبق موازین علم خویش عمل کند.
خداوند متعال در مقام سرزنش مردمی که به علم و آگاهی خود عمل نمی کنند چنین می فرماید: «اتأمرون الناس بالبر و تنسون انفسکم» آیا مردم را به احسان و نیکی فرمان می دهید، و خوشتن را فراموش می نمائید؟! امام صادق (ع: در تفسیر آیه «انما یخشی الله من عباده العلماء». فاطر/28 فرموده است: علما و دانشمندان خداشناس و بیمناک از او، عبارت از کسانی هستند که عمل آن ها، گفتار آن ها را تایید نموده و با آن هماهنگی دارد. اگر کردار کسی، گفتار او را تایید نکند و میان کردار و گفتارش ناهماهنگی مشهود گردد، نمی توان عنوان عالم و دانشمند را بر او اطلاق کرد
و نیز فرمود: اگر عالم و دانشمند به علم خود عمل نکند، موعظه و اندرز او را از دل ها می لغزد آنچنانکه باران از روی سنگ صاف کوه صفا لغزان است.
هم او فرموده است: علم و عمل، قرین و خویشاوند یکدیگرند، آنکه می داند عمل می کند، و آنکه عمل می کند می داند.
علم ، آدمی را به عمل دعوت کرده و او را به کردار وامیدارد. اگر عمل، به دعوت علم، پاسخ مثبت دهد، علم بر سر جای می ماند، و گرنه از آدمی کوچ می کند یعنی آدمی در صورت عمل نکردن بر طبق موازین علمی، از علم محروم می گردد
امیرالمومنین علی (ع)می فرمایند: دانشمند پرده در و نادان زاهد نما، پشت مرا شکستند. نادان متظاهر به زهد و پارسانما، با مقدس مآبی خویش، مردم را فریب می دهد و به آن ها خیانت می کند و به اعمال باطل خود چهره ی حق به جانب می دهد، و عالم و دانشمند هتاک و پرده در، با پرده دری و اعمال شرم آور خود، مردم را از خویش می راند و از علم و دین گریزان می سازد.
د) حسن خلق و فروتنی
معلم باید با شاگردان خود، خوش خلق و متواضع باشد و رفق و مدارای کامل با آنان را نصب العین خویش قرار دهد، و از این رهگذر به تکمیل نفس و تهذیب باطن خویش موفق گردد؛ زیرا یک عالم و دانشمند صالح و شایسته در این عصر و زمانه به منزله ی پیامبری از پیامبران الهی است. چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود: «علماء امتی کانبیاء بنی اسرائیل». دانشمندان امت من همچون انبیاء بنی اسرائیل می باشند.
از امام صادق (ع) نقل شده است که امیر المومنین (ع) فرمود: «دانشمند واقعی دارای سه علامت و نشانه است: 1. دانش و بینش 2. حلم و بردباری 3. سکوت و آرامش وقار.و برای عالم نماها و دانشمندانی که با تکلف، جامه ی علم را بر قامت نارسای خود پوشانده و خویشتن را در جمع علماء قرار داده اند نیز سه نشانه وجود دارد: 1. با دانشمندان برتر و والاتر از خویش با کردارهای آلوده به گناه، در گردند و با آنان بستیزند. 2. نسبت به دانشمندان فروتر از خود از طریق قهر و غلبه ، ستمگرانه عمل کنند 3.دیگر آنکه از ستمگران و جفا پیشه گان، حمایت و پشتیبانی نمایند.
( منیه المرید ص 60-62)
