با سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات، شایسته است که بدانیم هرچند خوابیدن در شب قدر نیز، جایز است و حرام نیست ولیکن بیدار ماندن و زنده داشتن آن، مستحب است و بسیار سفارش شده است. خوابیدن در این شب، مکروه است. شب قدر همان شبی است که در تمام سال شبی به خوبی و فضیلت آن نیست. در سوره مبارکه قدر آمده است: “لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ” یعنی شب قدر، بهتر از هزار ماه است. منظور این است که شب قدر برتر است از هزار ماهی که در آن شب قدری نباشد.
اعمال ویژه شب قدر کدام است؟
همان طور که در کتب ادعیه مانند مفاتیح آمده؛ اعمال شبهای قدر بر دو نوع است: 1- مشترک 2- اختصاصی. اعمال مشترک که شایسته است در هر سه شب قدر (نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم) بجا آورده شود؛ چند مورد است: 1- غسل 2- دو رکعت نماز: در هر رکعت بعد از حمد هفت مرتبه توحید بخواند و بعد از فراغ هفتاد مرتبه أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَیهِ بگوید در روایت نبوی صلی الله علیه و آله است که از جای خود برنخیزد تا حق تعالی او را و پدر و مادرش را بیامرزد. 3- قرآن مجید را بگشاید و بگذارد در مقابل خود و بگوید اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُک بِکتَابِک الْمُنْزَلِ وَ مَا فِیهِ وَ فِیهِ اسْمُک الْأَکبَرُ وَ أَسْمَاؤُک الْحُسْنَی وَ مَا یخَافُ وَ یرْجَی أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ عُتَقَائِک مِنَ النَّارِ پس هر حاجت که دارد بخواهد. 4- مصحف شریف را بگیرد و بر سر بگذارد و بگوید اللَّهُمَّ بِحَقِّ هَذَا الْقُرْآنِ وَ بِحَقِّ مَنْ أَرْسَلْتَهُ بِهِ وَ بِحَقِّ کلِّ مُؤْمِنٍ مَدَحْتَهُ فِیهِ وَ بِحَقِّک عَلَیهِمْ فَلا أَحَدَ أَعْرَفُ بِحَقِّک مِنْک پس ده مرتبه بگوید بِک یا اللَّهُ و ده مرتبه بِمُحَمَّدٍ و ده مرتبه بِعَلِی و ده مرتبه بِفَاطِمَةَ و ده مرتبه بِالْحَسَنِ و ده مرتبه بِالْحُسَینِ و ده مرتبه بِعَلِی بْنِ الْحُسَینِ و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِی و ده مرتبه بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ و ده مرتبه بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ و ده مرتبه بِعَلِی بْنِ مُوسَی و ده مرتبه بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِی و ده مرتبه بِعَلِی بْنِ مُحَمَّدٍ و ده مرتبه بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِی و ده مرتبه بِالْحُجَّةِ پس هر حاجت که داری طلب کن. 5- زیارت امام حسین علیه السلام و. .. اعمال اختصاصی هم برای هر یک از این سه شب مبارک در کتابهای ادعیه ذکر شده است مثلا در شب نوزدهم: صد مرتبه أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیهِ و صد مرتبه اللَّهُمَّ الْعَنْ قَتَلَةَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ و…
بهترین اعمال در شب قدر کدام است؟
می توان گفت که استغفار و دعا و نماز و صلوات بر محمد و آل محمد و زیارت امام حسین علیه السلام و خواندن دعای جوشن کبیر در این شبهای مبارک از بهترین اعمال خیر است و شایسته است فراموش نشود.
گفتنی است: شیخ عباس قمی در مفاتیح بعد از اشاره به این مطلب که شبهای بیست و یکم و بیست و سوم رمضان مهمتر از شب نوزدهم است؛ افزوده است: «و قال شیخنا الصدوق فیما أملی علی المشایخ فی مجلس واحد من مذهب الإمامیة و من أحیا هاتین اللیلتین بمذاکرة العلم فهو أفضل.» (مفاتیح، اعمال شب بیست و یکم رمضان) یعنی: هر کس این دو شب را با گفتگوی علمی زنده بدارد، بهتر و با فضلیت تر است.
البته این مطلبی است که شیخ صدوق رحمه الله، در مجلس 93 از کتاب الأمالی، پس از بیان نوافل شب های ماه رمضان و صد رکعت نماز برای هر یک از شب های بیست و یکم و بیست و سوم، ذکر کرده است.
منظور شیخ صدوق چیست؟
همان طور که آیت الله محمد محمدی ری شهری در حکمت نامه پیامبر اعظم «صلی الله علیه و آله و سلم»، جلد یازدهم توضیح داده؛ به نظر می رسد که این مطلب، برگرفته از سخن پیامبر خدا (ص) به ابوذر است که در آن، برتری علم را بر عبادت، به تفصیل، بیان کرده و در پایان آن، فرموده است:
«یا أبا ذَرٍّ! الجُلوسُ ساعَةً عِندَ مُذاکرَةِ العِلمِ خَیرٌ لَک مِن عِبادَةِ سَنَةٍ صِیامِ نَهارِها وَ قِیامِ لَیلِها»
ای ابوذر! یک ساعت نشستن برای گفتگوی علمی، برای تو، از عبادت یک سال که روزش را روزه بداری و شبش را به نماز بِایستی، بهتر است.
و البته در منابع حدیثی، احادیث بی شماری از اهل بیت علیهم السلام نقل کرده اند که می رسانَد آموختن دانش، به مراتب، برتر از عبادت است؛
آیا واقعاً گفتگوی علمی و مذاکره علم برتر از نماز و مناجات با خدا است؟
بله و معنای این مطلب تأکید بر این موضوع مهم است که عبادت جاهلانه ارزشی ندارد و عبادت آگاهانه ارزشمند است. و البته این موضوع، نیازمند تحلیل و توضیح بیشتر است و یکی از تحلیل های سنجیده و معتبر همان است که در حکمت نامه پیامبر اعظم «صلی الله علیه و آله و سلم»، آمده است: از دیدگاه فقهی، «آموختن علم»، احکام پنجگانه را دارد و بررسی متن احادیث فراوانی که علم را برتر از عبادت می دانند، به روشنی می رساند که مقصود، برتری آموختن واجب یا مستحب بر عبادات مستحب است. و از نگاه متون اسلامی، عبادات، نقشی بنیادی در پیدایش و تداوم فروغ علم دارند. از این رو، هدف احادیثی که علم را برتر از عبادت می دانند، تضعیف یا انکار نقش سازنده عبادت نیست؛ بلکه تأکید بر همراه ساختن عبادت با علم و بر حذر داشتن از عبادتِ ناآگاهانه است که نه تنها بی ارزش، بلکه خطرآفرین است. بررسی و تأمّل در سیره عملی اهل بیت علیهم السلام درباره شب قدر و عنایت ویژه آنان به عبادت و ذکر در شب های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم، و توجّه به ره نمودها و سفارش هایی که به بهره گیری بیشتر از این شب ها داشته اند، همگی به روشنی نشان می دهند که این شب ها، جز در موارد استثنایی، باید صرفِ عبادت و ذکر و نیایش و انس با خدای سبحان شوند. البتّه این، بِدان معنا نیست که نتوان بخشی از شب قدر را به تألیف یا بیان معارف و علومی پرداخت که سطح آگاهی و معرفت مردم را بالا می بَرَد؛ بلکه مقصود، هشدار دادن به این نکته است که به بهانه و به استناد احادیثی که علم را بر عبادات ترجیح می دهند، نباید در شب قدر، از برکات دعا و انس با خداوند و نماز و بهره بردن از تضرّع در پیشگاه او، غافل شد.
آیا فعالیت و مذاکره علمی در شبهای قدر در زندگی اندیشمندان اسلامی در تاریخ ثبت شده است؟
بله برخی از این موارد در تاریخ علم ثبت و ضبط شده است مثلاً جالب است که برخی از دانشمندان بزرگ، تألیف های معروف خود را در شب قدر به پایان برده اند، مانند:
1-علامه شیخ محمّد حسن نجفی صاحب جواهر، که این کتاب بزرگ را در شب بیست و سوم ماه رمضان، تمام کرده است.
2-حکیم ملّا هادی سبزواری، در بیست و سوم رمضان سال 1261، تألیف کتاب منظومه را به پایان رسانده است.
3-مفسّر ممتاز قرآن، علّامه طباطبایی نیز تفسیر ارزشمند خویش المیزان را در بیست و سوم رمضان سال 1392، تمام کرده است.
4-آیت الله محمد محمدی ری شهری، نگارش کتاب میزان الحکمة را در بیست و سوم ماه رمضان سال 1405، به پایان رساند.
5-همچنین آیت الله محمد محمدی ری شهری، شب بیست و سوم رمضان 1427 (24 مهرماه 1385) متن اولیه حکمت نامه پیامبر أعظم صلی الله علیه و آله تنظیم کرد و شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان 1428 (12 مهرماه 1386) ملاحظه نهایی آن را به پایان رساند.
توصیه نهایی شما در مورد انجام بهترین اعمال در شبهای قدر چیست؟
به نظر می رسد بهترین راه جمع بین همه این اعمال خیر است در نتیجه بهتر آن است که تلاش کنیم در شبهای قدر، افزون بر استغفار، دعا، نماز، زیارت عاشورا و. .. گفتگو و مذاکره علمی، مطالعه کتابهای مفید مانند تفسیر قرآن و شرح روایات اهل بیت علیهم السلام و تدریس و تألیف و. .. نیز فراموش نشود. شب قدر، بزرگ و بلند است اگر این فرصت سبز زندگی را به خوبی تقسیم و مدیریت کنیم و قدرش را بدانیم؛ می توانیم بهره های بسیاری ببریم. التماس دعا والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته
